Nieuwsuur zaait geen paniek over coronarisico’s bij zingen

Loop je extra risico op corona als je met je zangkoor repeteert? Nieuwsuur bericht in mei over de vele besmettingen onder koorleden, en schrijft dat koren wereldwijd vermoedelijk pas weer kunnen zingen als er een vaccin is. Een kijker vindt dat die zin paniek zaait, en vraagt om wetenschappelijke onderbouwing en een rectificatie. De ombudsman concludeert: Met de kennis van nu was de aandacht zeker terecht, maar 'wereldwijd' is al snel een te groot woord.

Eind mei besteedde Nieuwsuur aandacht aan clusters coronabesmettingen onder leden van zangkoren. Over de hele wereld kwam dit soort uitbraken voor, bij enkele koren leidend tot tientallen besmettingen en meerdere doden. Nieuwsuur zoomde in op zangkoor De Lofzang uit Heerde waarvan zeven koorleden aan corona overleden en concludeerde aan het slot van een artikel erover: "Vanwege de risico's zal vermoedelijk wereldwijd geen koor meer gezamenlijk optreden voordat er een effectief vaccin is. Ook De Lofzang niet."

Paniek en onrust zaaien, vond een kijker. De redactie benadrukte dat hier een vermoeden werd uitgesproken, maar dat koren beter geen risico kunnen nemen. De kijker bleef bij zijn opvatting dat rectificatie op zijn plaats was. Want hoe verschrikkelijk de sterfgevallen ook waren, waar was de onderbouwing dat "uit internationaal onderzoek was gebleken dat het zingen met veel mensen in een ruimte zonder anderhalve meter afstand een hoog besmettingsgevaar geeft"? Verspreidde Nieuwsuur hier nepnieuws?

Even vooraf, omdat het me vaker gevraagd wordt: de ombudsman kan geen rectificatie afdwingen. We hebben in Nederland de mogelijkheid om een rectificatie af te dwingen belegd bij de rechter. Het zou namelijk - van de ombudsman of ieder ander - een rechtstreekse ingreep in de redactionele vrijheid betekenen en we hebben hier de persvrijheid hoog in het vaandel. Dus is het goed dat alleen de rechterlijke macht dit kan opleggen. De ombudsman kan wel onderzoeken, oordelen en dat oordeel publiceren. Bij deze dus.

Factor tijd

Een complicatie bij het onderzoeken van de klacht was wel de factor tijd. Tussen het moment dat Nieuwsuur het artikel schreef (22 mei), vervolgcontact tussen programma en de klager en uiteindelijk de klacht bij mij (24 september), heeft niet alleen de corona-epidemie zich ontwikkeld maar gelukkig ook het wetenschappelijk onderzoek naar en de kennis van allerlei aspecten van omgevingsinvloed, besmettingsgevaar, ziekteverloop etc. Zo schreef de klager in zijn eerste mail aan Nieuwsuur in mei nog met licht ongeloof: “Komt er over drie maanden dan een artikel van u over de horeca als superspreadbroedplaats met als conclusie dat er waarschijnlijk geen restaurant meer opengaat voordat er een vaccin is?”

Helaas, er is wel meer dat we ons in mei misschien niet konden voorstellen maar wat wel inmiddels gebeurt. Diverse bijeenkomsten in horecagelegenheden werden door de GGD aangeduid als start van een uitbraakcluster (laten wij het woord ‘superspreader’ maar niet gebruiken). De horeca in Nederland is vanwege het toenemend aantal besmettingen voor de tweede maal dicht. Het is maar de vraag wat er allemaal weer kan en (open) mag voordat er een voldoende werkend en breed verstrekt vaccin is. De wetenschappelijke discussie over de invloed van binnen- of buitenruimte en de rol van ventilatie en aerosolen is nog steeds niet afgerond. De kennis over het virus schrijdt gelukkig voort maar schiet ook nog steeds te kort. Dit alles kan artikelen die journalisten maanden geleden schreven, maar ook de stelligheid van klachtenmails in een ander daglicht stellen.

Besmettingen door samen zingen

Zowel op de site van de rijksoverheid als elders vond je diverse richtlijnen voor zingen en ook verwijzingen naar lopend (inter)nationaal onderzoek naar de besmettingsrisico’s van koorzang. Maar hoe was dat toen, eind mei? Gelukkig kun je bij de wetenschappelijke literatuur nagaan welke informatie over het besmettingsgevaar van koorzang wanneer beschikbaar kwam.

In maart en april bleek op diverse plaatsen in de wereld sprake van coronabesmettingen die mogelijk terug te voeren waren op samen zingen. Berichten hierover verschenen in nationale en internationale media en bij organisaties als de CDC, de Amerikaanse RIVM. Er kwam onderzoek op gang, ook in Nederland. De overheid hier stelde op basis van wetenschappelijke informatie behoorlijk strenge regels op. En al kwam het niet tot een algeheel verbod, in de praktijk stopten veel koren met zingen. Voorlopige resultaten van onderzoek verschenen vanaf half mei op de site van de CDC en riepen in elk geval op tot afstand houden.

KCZB

In juni werden coronamaatregelen op veel plaatsen in de wereld alweer afgeschaald, want het leek met de verspreiding van het virus de goede kant op te gaan. Maar harde conclusies over de risico’s van samenzang waren er nog niet. De overheidsrichtlijnen bleven wijzen op voorzichtigheid, afstand en goede ventilatie. Koren waren creatief en trokken de buitenlucht in, een koepelorganisatie als de Koninklijke Christelijke Zangers Bond (KCZB) schreef in een protocol dat per 1 juni gold: “Samen zingen kan, en kan ook veilig!”

Bij de aanpassingen van de restricties per 1 juli werden voor zang- en spreekkoren alleen nog aanvullende richtlijnen noodzakelijk geacht (afstand en ventilatie). Ondertussen werden er nog steeds geen harde conclusies over de besmettelijkheid van zingen gepubliceerd, al vind je vanaf begin, half en eind juli wel meer wetenschappelijke publicaties. Die vervolgens ook weer oproepen tot voorzichtigheid, afstand, ventilatie.

Nadat in de zomer op veel terreinen de richtlijnen versoepeld werden, ging het vanaf begin september weer terug naar aanscherpingen. In de meest recente wijzigingen en aanvullingen op de websites van de rijksoverheid en RIVM (6 oktober jl.) wordt gesteld dat er nog altijd veel onzeker is over de risico’s van zingen. Daarom zijn meezingen met concerten en spreekkoren in stadions nog steeds verboden, en mogen professionele en amateurkoren en zanggroepen alleen repeteren en optreden als ze zich houden aan die aanvullende richtlijnen van het RIVM wat betreft ventileren en luchten. Maar zingen mag nog steeds.

Invloed van het Nieuwsuur-bericht

Was de Nieuwsuur-aandacht van 22 mei overtrokken en werd er onnodig paniek gezaaid door het artikel en het item? Er waren op het moment van schrijven en filmen een heel aantal (inter)nationale berichten over getroffen zangkoren; de CDC vermeldde ‘superspreader events’ als een zomerkamp in Georgia en wees daarbij op de rol van zingen; onder meer in de VS en Duitsland ging onderzoek van start. Al met al aanleiding genoeg voor berichtgeving.

De klager stelde dat het Nieuwsuur-bericht “in belangrijke mate” zou hebben bijgedragen aan het advies van de Koninklijke Christelijke Zangers Bond (KCZB) om tot 1 september niet meer te zingen. Die stelling bleek niet te checken, maar lijkt door huidige informatie van de KCZB zelf onwaarschijnlijk. Op de KCZB-website staat: “Per 1 juni is er een Protocol en aanvullende richtlijnen voor de koorsector.” Als er dus al na 22 mei een advies is uitgegaan om tot 1 september niet meer te zingen, dan heeft dat maar kort zeggingskracht gehad: negen dagen.

En of dat op basis van de Nieuwsuur-berichtgeving was? De KCZB schrijft zelf: “De KCZB laat zich leiden door het overheidsadvies en tekent daarbij aan dat wel of niet zingen uiteindelijk de verantwoordelijkheid van het koor zelf is en dat elk koor zich te allen tijde bewust moet zijn van de restricties die bij zingen in acht moeten worden genomen.” Hoezeer ik ook hoop dat de journalistiek van de publieke omroep invloed heeft, het doet me deugd te zien dat de KCZB wat dit betreft adviezen geeft op basis van overheidsinformatie.

Met de kennis van nu

Samenvattend kom ik tot een wisselend oordeel over de klacht. Want er zijn wel internationale onderzoeken naar de besmettelijkheid van koorzang, maar bij het verschijnen van het Nieuwsuur-artikel waren er nog geen grote hoeveelheden specifiek op koorzang gerichte uitkomsten van onderzoek. En eigenlijk zijn die er vreemd genoeg nog steeds niet. Wel zijn er veel meldingen van besmettingsclusters bij koren en er zijn tussentijdse rapportages die wijzen op de risico’s en die waarschuwen. Onderzoek naar koorzang wordt inmiddels ook opgenomen in bredere studies naar aerosolen.

De KCZB schreef op basis van overheidsinformatie – en dus niet zoals de klager schreef op basis van mediaberichten – een protocol dat inging op 1 juni en waarin stond dat onder voorwaarden zingen veilig is. De impact van het Nieuwsuur-artikel was wat dat betreft minder groot dan de klager aannam. Dat er door de bond geadviseerd zou zijn tot 1 september niet meer te zingen was oncontroleerbaar maar geldt nu zeker niet meer.

Want koren zijn – met een korte onderbreking – waar dat kon blijven repeteren en optreden. De zin dat “vermoedelijk wereldwijd geen koor meer gezamenlijk [zal] optreden voordat er een effectief vaccin is” is met de kennis van nu te stellig. En ook toen had de redactie met minder grote woorden toegekund. Less is vaak more, en het concept ‘wereldwijd’ valt maar zelden te controleren.

Wat de redactie wilde overbrengen, zo werd mij verteld, was “dat koorzang zoals tot corona uitgeoefend, wereldwijd nooit meer op dezelfde manier zal plaats vinden totdat er een vaccin is.” De gebruikte formulering was dus inderdaad te kort door de bocht. Maar de boodschap dat in tijden van corona bij koorzang voorzichtigheid geboden was en is, die stond en staat. De wetenschap geeft nog geen eindconclusie hoe groot de risico’s zijn maar geeft wel aan dát ze er zijn. En dus zeggen de officiële richtlijnen nog steeds dat je bij koorzang beter voldoende afstand houdt en zingt in een goed geventileerde ruimte; gezamenlijk koffiedrinken wordt nog steeds (ook in het KCZB-protocol) afgeraden.