Laat de gast altijd te gast blijven

Er valt vast genoeg te vinden van het optreden van de Forum voor Democratie-voorman in het ochtendprogramma Goedemorgen Nederland. Voor de ombudsman geldt alleen het principe: je geeft als journalistiek programma veel uit handen als je een gast méér laat zijn dan een gast.

Onvoorspelbaar

Het is niet voor het eerst dat in de aanloop naar verkiezingen journalistieke platforms de deur openen voor politici als ‘gasthoofdredacteur’ of ‘co-presentator’. Woensdag 3 maart had WNL-programma Goedemorgen Nederland naast de vaste presentator politicus Thierry Baudet achter de presentatiedesk gezet, in een serie van politici als ‘co-hosts’ van het programma. Hij greep het moment aan om de nieuwsuitzending van de NOS aan te kondigen als "het fake-nieuws journaal". Direct reageren kon de enige echte presentator niet, omdat er geschakeld moest worden naar de journaalstudio. Maar later in de uitzending nam ze wel duidelijk afstand van de gewraakte aankondiging. De NOS noemde het in een reactie "journalistiek onverantwoord".

Ook de hoofdredacteur van WNL schrok van de opmerking en wees die op meerdere platforms af. Maar Baudet zou onverwacht een actie gekopieerd hebben van PVV-er Wilders tijdens de campagne van 2017, bij hetzelfde programma en ook met een opmerking over de NOS. Later stelde de hoofdredacteur op de radio dat van Baudet bekend is dat hij onvoorspelbaar is. Was de omroep een mens geweest, dan was ze dus gewaarschuwd en had ze voor twee kunnen tellen.

Opvallender vind ik dat de hoofredacteur in dat radiogesprek niet zo zwaar leek te tillen aan wat je als journalistiek programma weggeeft op het moment dat je een gast een andere rol geeft. Namelijk het vertrouwen van je publiek dat je op dat moment in volle onafhankelijkheid je journalistieke werk doet. De WNL-hoofdredacteur zei op de radio dat je bij live-gesprekken altijd verantwoordelijkheid uit handen geeft. Maar dat is zo niet met elkaar te vergelijken.

Rolvervaging

In het journalistieke proces zijn de rollen helder. De gast heeft informatie, een agenda of standpunten waarover hij of zij geïnterviewd wordt. De journalist/presentator vraagt, verduidelijkt, brengt andere standpunten in, spreekt tegen waar dat nodig is (bijvoorbeeld als de gast overduidelijke of gevaarlijke nonsens zegt) en zorgt dan ook nog dat een programma soepel van onderdeel naar onderdeel gaat. De hoofd- (of eind-)redacteur maakt inhoudelijke journalistieke keuzes, bepaalt invalshoeken en aanpak, overziet het werk van een redactie en het eindproduct. Alles om het publiek de feiten en informatie te geven die het nodig heeft om zelfstandig een oordeel te kunnen vellen.

Als een gast – of die nu politicus is of dropfabrikant – door het innemen van een van de andere rollen medebepalend kan worden voor hoe dat journalistieke proces verloopt, dan vervalt de mogelijkheid om hem of haar als een te interviewen gast te behandelen. Dus iemand van wie je de informatie kunt duiden, die je om uitleg kunt vragen, die je bij de les houdt als hij afdwaalt en die je direct tegenspreekt als hij bazelt.

Aan een ‘co-host’ geef je al een beetje zeggenschap over het eindproduct weg. De hoofdredacteur was dat in een uitgebreid gesprek dat we hadden niet met me eens en het heeft volgens hem geen invloed gehad op de onafhankelijkheid (zie voor een uitgebreidere reactie hieronder). “Je laat hem of haar alleen maar kleine presentatiezinnetjes lezen,” zei hij. “Maar we zorgen er nu wel voor dat een co-host niet meer het laatste woord kan krijgen, zoals hier het geval was. We kijken nu extra naar het draaiboek om dat te voorkomen.”

Toch is een co-presentatorschap puur journalistiek gezien geen aan te raden keus. Maar zeker een ‘gasthoofdredacteurschap’ – wat hier overigens niet het geval was – is met een journalistiek onafhankelijke productie onverenigbaar. Want door de rolvervaging en als gevolg daarvan het delen van de eindverantwoordelijkheid verspeel je voor dat product je journalistieke autonomie. Hét grote goed dat we in de grondwet hebben staan en waardoor politiek, commercie, andere belanghebbenden of de ombudsman zich nooit op voorhand kunnen bemoeien met journalistiek handelen, omdat een in alle opzichten vrije pers altijd tegenmacht moet kunnen bieden. Als je het wel oké vindt dat een gast een rolverwisseling met bijbehorende toename van invloed ondergaat, noem je product dan liever niet journalistiek meer. Want het voldoet niet meer aan de daarbij behorende kenmerken.

Aan een gasthoofdredacteur zal hij nooit beginnen, zei de WNL-hoofdredacteur in ons gesprek, maar een co-host vindt hij een aantrekkelijke, toegankelijke manier om de politicus tussen alle debatten en interviews in op een andere manier te laten zien. Ik vraag me af of dat als journalistiek programma je taak is. Wordt je programma dan niet eerder amusement? En met een gasthoofdredacteur heb je het eigenlijk zelfs over ‘sponsored content’ maar dan zonder label erop. Maar waarom zou je je programma daarvoor beschikbaar stellen? Zendtijd voor Politieke Partijen en STER-reclame hebben we immers al.

Niet uitbesteden

Waarom zo stellig en zo streng, ombudsman? Omdat artikelen en items maken (ook vragen voor campagnedebatten, overigens), interviewen, presenteren en redacties of programma’s leiden vakwerk is dat je niet zomaar even uitbesteedt aan een willekeurige ander. Maar veel meer nog omdat we als beroepsgroep met evenveel stelligheid een beroep op de journalistieke autonomie moeten kunnen blijven doen. Zeker als publiek, commercie of politiek luid en steeds luider vindt dat van buitenaf wel invloed kan worden uitgeoefend op  journalistieke producties.

Je neemt bewust een risico als je als journalistieke redactie je autonomie en verantwoordelijkheid – gedeeltelijk of helemaal, als het jou uitkomt of wel leuk lijkt – gaat delen met degenen waarvoor je de tegenmacht moet zijn. Niet doen, zelfs niet voor even, voor een alternatieve manier om een politicus die op campagne is, anders te leren kennen. Maak dan een ander programma. Journalistiek bij de publieke omroepen moet dit uit principe afwijzen.

Reactie WNL directeur-hoofdredacteur Bert Huisjes:

"Ik juich het toe dat onafhankelijke redacties, zoals die van Omroep WNL, komen tot een rijkdom aan journalistieke vormen in verkiezingstijd. Diverse groepen kijkers of lezers kunnen zo kennis nemen van de visies van lijsttrekkers, ook al wijken die af van de eigen visie. Lijsttrekkers als gastpresentator voor een dag, gast-hoofdredacteuren bij De Telegraaf, politieke interviews door kinderen, debatten of zelfs speelse quizzen - al deze toegankelijke vormen zijn waardevol in onze liberale democratie. Eigen journalistieke verantwoordelijkheid, integriteit en onafhankelijkheid zijn daarbij kernwaarde. Goedemorgen Nederland bewees dit toen lijsttrekker en co-host Baudet kritisch werd bevraagd over zijn opmerkingen over "fake news journaal" en "sanering van de NPO". Ook de NPO mag trots zijn op zijn rijke traditie aan creatieve journalistieke vormen."