Hergebruik van beelden: blokkeren kan

Een klager ziet beelden van zichzelf, gemaakt toen zij ooit toestemming gaf, nu gebruikt in een andere reportage en zonder uitleg. Mag dat zomaar? Ja, volgens de staande praktijk wel, zegt de ombudsman. Tenzij je iets anders afspreekt, want blokkeren kan.

Een jaar geleden werkte mevrouw X mee aan een reportage in een actualiteitenrubriek over slechte leefgewoonten. Ze was dapper genoeg om te vertellen over haar verslaving en tot dan toe ongelijke strijd om er vanaf te komen. Nu ziet ze plots beelden van zichzelf uit die reportage, maar in een ander verband en teruggebracht tot een paar losse plaatjes zonder de context van het oorspronkelijke verhaal. Verdrietig mailt ze de ombudsman: mogen die oude fragmenten waarop ze herkenbaar in beeld is zomaar in een ander tv-item gebruikt worden? Daar had ze toch nooit toestemming voor gegeven? Ja, vreemd misschien, maar het mag. Tenzij…

Archief

Na uitzending van een tv-reportage of tv-programma door de publieke omroepen gaan de meeste uitzendingen in het beeldarchief van het Instituut voor Beeld en Geluid. Het  publiek kan programma’s bekijken en voor privégebruik soms opvragen (zie voor de regels daarover de website). Daarnaast kunnen de omroepen – soms tegen betaling – voor andere uitzendingen beelden opvragen en gebruiken. Zoekt een programmamaker algemeen beeld van een hondenrace, een zwemmende dame op leeftijd of een doktersbezoek? Het is allemaal al eens uitgezonden in een programma en is redelijk eenvoudig terug te vinden. 

Verder bewaren veel nieuws- en actualiteitenrubrieken zelf ook nog voor het eigen programma gemaakte beelden, het zogeheten ‘ruwe materiaal’. Bij de NOS is een afdeling Documedia die onder andere zorgt dat beelden goed gearchiveerd worden en daarmee ook weer makkelijk te vinden zijn in het digitale archief. Deze medewerkers kunnen verslaggevers en redacteuren helpen bij het vinden van passend archiefmateriaal. Zoekt de verslaggever de persconferentie van premier Rutte maar dan nét een ander stukje dan vorige week werd uitgezonden? Of mooi beeld over een operatie? Goede kans dat de collega’s bij Documedia het weten te vinden.

Wanneer doen programmamakers een beroep op archiefmateriaal? Uiteraard als het om beelden van een specifieke historische gebeurtenis gaat. Maar ook voor andere reportages. Geven ze uitleg over de groeiende economie, dan laten ze bijvoorbeeld de Rotterdamse haven of een lopende band zien. Stijgen de zorgkosten? Dan duikt in het journaalitem het doktersonderzoek of de operatie weer op. Die beelden hoeven niet altijd opnieuw gemaakt te worden, zeker niet als er al mooie shots bestaan. Dat kan tijd en geld sparen. 

Blokkeren kan

Kan alles wat in het archief zit daarmee dan ook zomaar, zonder vragen en in alle andere programma’s getoond worden? Nee. Soms zeggen mensen die meewerken aan een programma duidelijk dat ze alleen in dit specifieke geval getoond willen worden. De ombudsman kreeg ooit voor een documentaire materiaal van de Amsterdamse politie, onder voorwaarde dat ze het alleen in die ene documentaire zou gebruiken. Dan moet je in het archief de beelden voor hergebruik laten ‘blokkeren’, zoals dat genoemd wordt.  

“Dat blokkeren kan heel simpel: de verslaggever moet dat op een (inmiddels digitaal) formulier aangeven,” zegt een NOS Documedia-medewerker, “alleen moet die er wel even aan denken.” Maar als de Documedia-mensen het weten, weet het archiefsysteem het ook. "Dan krijgt een redacteur vanuit het systeem een waarschuwing dat bepaalde beelden niet zomaar hergebruikt mogen worden. En soms vragen wij het zelf na uitzending ook nog wel eens bij verslaggevers na, zeker als het om een gevoelig onderwerp gaat.”

Demonstratief tegengeluid

Meestal gaat het goed met het hergebruik van beelden. Maar soms ook niet. Herkenbaar is de klacht van de dochter die haar al drie jaar eerder overleden moeder steeds zag terugkeren in een item over verzorgingshuizen. “Cameramensen maken bij dit soort reportages vaak al wat extra beelden die niet zo persoonlijk of herkenbaar zijn en die wel zonder problemen hergebruikt kunnen worden,” zeggen de Documedia-collega’s. “Extreme close-ups of iets anders moois creatiefs.”

“En krijgen wij een klacht van een kijker, dan zorgen wij natuurlijk alsnog voor het blokkeren van shots in het archief.” Zo meldde zich eens een kijker die gefilmd was langs de kant bij een Pegida-demonstratie. “Ze deed niet mee maar liet langs de kant een ‘tegengeluid’ horen. Toen ze zichzelf terug zag schaamde ze zich dat ze zo had staan schreeuwen en wilde niet meer zo in beeld komen. Vanwege haar werk, maar ook voor haar kinderen die ze juist probeerde te leren altijd rustig te blijven.”

Dat blokkeren voor heruitzending is nu alsnog gebeurd met de beelden van de dame die zich meldde bij de ombudsman: die beelden zullen niet zomaar meer gebruikt kunnen worden bij een willekeurig item over ongezonde leefgewoonten. De redacteur van het programma heeft het haar persoonlijk gemeld, want hij vond het allemaal ook heel vervelend.

Dichttimmeren

De praktijk is nu dus: hergebruiken kan, tenzij iets anders is afgesproken. Liever zou de ombudsman het andersom zien: níet hergebruiken tenzij daar toestemming voor is. Ik snap dat dit wel haken en ogen heeft. Zoals een redacteur me zei: “Hoe ver moet dat dan gaan? Gaat dat ook om quotes van politici of ceo’s? Maar ook om uitspraken van ‘gewone’ mensen, die dagelijks in allerlei items dingen zeggen, illustreren of bewijzen? Het zou vrij journalistiek citeren toch echt lastiger maken. En als je niet meer om toestemming kúnt vragen, dan het hele archieffragment maar niet meer gebruiken?”

Op de eerste opmerking zegt de ombudsman uiteraard nee. Wie – zeker in zijn hoedanigheid van publieke figuur – een uitspraak doet in een openbare uitzending moet weten dat zo’n fragment terug kan komen om hem of haar in de bil te bijten. Op het tweede zegt de ombudsman met pijn in het hart ja: zonder check geen hergebruik,  zeker niet in een andere context,  bij gevoelige issues of bij zeer persoonlijk materiaal. Het best is bij het maken van het verhaal al even te checken of beeld mag worden hergebruikt. Al zullen veel mensen dan sowieso tegen hergebruik zijn, je kunt immers nooit van tevoren weten waar beelden voor gebruikt worden. Maar better safe than sorry en de alternatieven zijn vervelender.

Want internationaal wordt nogal snel gegrepen naar het dichttimmeren van allerlei zaken in een contract. En veel scholen in Nederland werken al met schriftelijke toestemming van de ouders wanneer in de klas wordt gefilmd. Ook deze klaagster droeg het als mogelijkheid voor de toekomst aan; zonder contract zou zij in elk geval niet meer meewerken aan een uitzending, zei ze. Dat vindt de ombudsman dan wel weer jammer. Je problematiseert en juridiseert iets dat met een goede afspraak vooraf ook zonder handtekening op te lossen zou moeten zijn.

Ja tenzij, nee tenzij

Omdraaien van de staande praktijk van hergebruik van beelden, van ‘ja, tenzij’ naar ‘nee, tenzij’, zoals tegenwoordig ook bij andere privacy-aangelegenheden gebeurt. De ombudsman zou het graag zien maar kan het niet afdwingen, daar moeten programmamakers en omroepen toe willen besluiten. Dat kan nog wel eens even duren.

Onderwijl kunnen journalisten en degenen die meewerken er zelf alvast mee beginnen. Veel mensen die hun medewerking aan (zeker gevoelige) onderwerpen willen verlenen, zullen niet van de archieffunctie van beeldmateriaal weten, en uitleg op prijs stellen. Dus van tevoren afspreken tussen programmamaker én onderwerp van uitzending: mogen u en uw leuke mopshond niet alleen gebruikt worden bij het item over de rustgevende werking van huisdieren op gestresste kinderen, maar ook bij het bericht over de overlast van hondenpoep? Om maar een onschuldig voorbeeld te geven.

De openbare weg

Tot slot en voor de volledigheid: we hebben het hier over (her-)gebruik van beelden die met instemming zijn gemaakt, van mensen die hebben meegewerkt aan een bepaalde uitzending of item. Bent u op de openbare weg gefilmd terwijl u uw hond uitliet, dan mag doorgaans dat beeld gemaakt en (her)gebruikt worden vanwege de zogenoemde 'vrijheid van informatiegaring’.

Tenzij u bovenmatig last heeft van – of in juridische taal: een redelijk belang heeft tegen – openbaarmaking van die beelden (schending van uw privacy, financieel nadeel of imagoschade) of uw portretrecht geschonden wordt. U moet dat dan wel kunnen bewijzen. Ook voor het gebruik van (beeldmateriaal gemaakt met) drones zijn inmiddels richtlijnen gemaakt.