De koorddans van de politieke duider

Er komt een klacht binnen over het gebruik van de term ‘antisemitisme’ in een Nieuwsuur-bijdrage van politiek duider Dominique van der Heyde. Ze stelt een tweet met ‘anti-Israël ‘-inhoud gelijk aan antisemitisme, stelt de klager, en daarmee gaat ze te ver. De ombudsman onderzoekt, en stuit op het dilemma van de politieke duider.

De klacht

In het tweede weekend van maart groeit in Rotterdam ophef rond een pasgesloten verbond tussen vier politieke partijen en een vier jaar oude tweet afkomstig van een van de deelnemers. Daarin wordt Israël vergeleken met Islamitische Staat IS.  In de Nieuwsuur-uitzending van 12 maart vertelt politiek redacteur Dominique van der Heyde hoe er binnen de landelijke fracties van betrokken partijen tegen de zaak wordt aangekeken. Ze heeft het in haar bijdrage over een “anti-Israëlische, je kunt rustig stellen: antisemitisch tweet”. Klager valt over de eenvoudige stap van anti-Israëlisch naar antisemitisch en vraagt de opbudsman dringend om correctie.

De klager meldt zich eerst op twitter en de volgende dag per mail bij de ombudsman. Dominique van der Heyde antwoordt de klager rechtstreeks op twitter:  zij heeft de situatie geduid en vertaalde daarbij wat haar door betrokken partijen is verteld.  Klager vindt dat antwoord onvoldoende. De ombudsman onderzoekt vervolgens de werkwijze die leidt tot de gekozen bewoordingen van de bijdrage.

In de aangehaalde tweet kwam het woord ‘antisemitisme’ inderdaad niet voor. Maar het ging in de bijdrage van Van der Heyde ook niet om de letterlijke tekst van de tweet maar om de reacties die er in Rotterdam en met name Den Haag op kwamen. Het onderzoek van de ombudsman bekeek of Van der Heyde haar journalistieke taak goed heeft gedaan:  de situatie schetsen en Haagse reacties op de tweet en de ontwikkelingen in Rotterdam in correcte termen duiden.

 Wat doet een politiek  ‘duider’?

Een zogenoemd (politiek) duider haalt voor zijn of haar werkzaamheden informatie bij bronnen, analyseert en interpreteert die en verwoordt deze in uitleg aan kijkers, luisteraars en lezers. De duider voert daartoe met bronnen gesprekken die verschillende status kunnen hebben: off the record, on the record en allerlei mengvormen. Daarin kunnen bronnen uitspraken doen die slechts onthouden maar niet geciteerd noch aan de bron toegeschreven, wel geciteerd maar niet aan een (bij naam) genoemde bron toegeschreven, óf letterlijk geciteerd en aan de bron toegeschreven mogen worden.

En in het hier wel of niet kunnen toeschrijven van informatie aan een bron zit de crux van wat de duider hier heeft moeten doen. Klager nam geen genoegen met de uitleg van Van der Heyde over haar werkwijze, hoe ze wat haar bronnen haar vertelden (maar niet met naam en toenaam aan hen kon toeschrijven) ‘vertaalde’. De ombudsman stelt op basis van onderzoek echter: Als bronnen in de gesprekken met een duider wél bepaalde woorden in de mond nemen maar de duider deze gezien de status van het gevoerde gesprek niet aan de bron kan toeschrijven, dan doet de duider wat hij of zij moet doen: uitleggen in eigen woorden wat er is gezegd.

Van der Heyde deed dat in dit geval, zo vertelde zij de ombudsman, zonder letterlijk uitgeschreven tekst. Haar uitspraak klonk behoorlijk stellig: ‘anti-Israëlische, je kunt rustig stellen: antisemitisch tweet’. Maar in de gesprekken die zij voerde is de bewoording ‘antisemitisme’ door bronnen gebruikt, al kon zij tegen haar publiek niet zeggen wíe van haar bronnen letterlijk wát tegen haar zei.

In haar uitleg aan de klager werd ze concreter: ze noemde de betrokken partijen nog eens en schreef:  “In hun ogen gaat die [tweet] veel verder dan alleen ‘anti-Israël’. Daar heb ik uiteraard contact over gehad met de betrokkenen. In mijn ‘vertaling’ van wat zij dan bedoelen, heb ik de term antisemitisch gebruikt, zo wordt dat door sommigen in die partijen gevoeld.” Maar ze kon noch zou tegen het publiek man en paard noemen. Daarin heeft ze volgens de mores van het omgaan met on en off the record gesprekken journalistiek correct gehandeld.

Namen noemen?

Klager stelde in latere discussie met de ombudsman nog het volgende. Wanneer Van der Heyde in de uitzending in één adem met de betreffende term de namen van betrokken partijen had genoemd, zou de afzender van het gewraakte woord duidelijk zijn geweest en had ze haar uitspraak onderbouwd. In de hele bijdrage werden de betrokken partijen echter vele malen genoemd. Er is dan ook, vindt de ombudsman, geen twijfel dat Van der Heyde in haar duiding steeds verwees naar de Haagse moederpartijen van de Rotterdamse partners in het linkse verbond, ofwel Groen Links, PvdA en SP. Zou dan het nogmaals noemen van de partijnamen, in deze ene zin, qua duidelijkheid aan het item iets hebben toegevoegd dat nu ontbrak?  De ombudsman meent van niet.

Of rugnummers?

Wel, zo zegt Van der Heyde in gesprek met de ombudsman, had ze de bewoording ‘je kunt rustig stellen’ beter kunnen vervangen door ‘zegt men tegen mij’ of woorden van gelijke strekking. De ombudsman is het daar mee eens. Zo zou voor een ieder duidelijk zijn geworden dat de term niet van Van der Heyde kwam, maar in gesprekken door bronnen is gebezigd. De Nieuwsuur-hoofdredacteur laat de ombudsman verder weten dat een duider van Nieuwsuur, die wekelijks (meer of minder gevoelige) politieke zaken analyseert, niet zomaar in een uitzending een eigen keiharde mening over zoiets als antisemitisme zal uiten.

Je kunt in de journalistiek, niet alleen in deze duiding, niet precies genoeg zijn in woordkeuze en uitleg. Een duider die werkt met off the record bronnen zal daarin nog meer balanceren dan een verslaggever die verslag doet en daarbij letterlijk kan citeren. Parafrase en interpretatie vragen altijd een zekere vrijheid. De ombudsman wil niet verplichten om een politieke duiding woord voor woord op de autocue te zetten, dat leidt niet per definitie tot helderder verwoording. Duiding is niet het voorlezen van een exacte formule. Maar de duider weet ook dat zij werkt met woorden op goudschaaltjes, zeker als ze geen namen of rugnummers kan noemen.